MITOLOGIA
PERTSONAIAK:
¢ Lamia.
¢ Galtzagorria.
¢ Tartalo.
¢ Mari.
¢ Sugaar.
¢ Sorgina.
¢ Ortzi.
¢ Odei.
¢ Akerbeltz.
¢ Jentila.
¢ Basajaun.
¢ Olentzero.
¢ Iratxo.
¢ Zezengorri.
¢
Gizotso.
¢
Herio.
¢
Herensuge.
¢
Aideko.
¢
Etsai.
¢
Eate.
¢
Gaueko.
¢
Errolan.
¢
Made.
DESKRIBAPENAK
Gu bi
pertsonaien deskribapenak egingo ditugu.
LAMIA:
Jeinu honek emakume eder baten itxura
du gorputzaren erditik gora, eta hankak oiloarenak, ahatearenak, nahiz
ahuntzarenak bezalakoak ditu. Aldiz, kosta aldean, gorputz erditik behera
arrain tankera hartzen dute. Lamien zereginen artean honako hauek zeuden:
artilea haritu; trikuharriak, etxeak eta elizak eraiki; eta arropak garbitu.
Baina asko atsegin du urrezko orrazi batekin bere adats ederra orraztea, erreka
bazter edo urmahel batean. Haitzuloetan edo erreka putzuetan nahiz urmaeletan
bizi ohi da.
Gizonei eskatzen zien ogiari,
urdaiari eta sagardoari esker elikatzen ziren, edota bere deboziozkoek
eskainitako ogi, gatzatu eta esneari esker. Esan ohi da Lamiak ‘ezetza’ zela
medio bizi zirela. Alegia, nekazariak zergak ordaintzerakoan, iruzurra eginez,
zeuzkan lurrak baino gutxiago aitortzen bazituen, bere esanetan ez zeuzkan lur
horiengatik Lamiak kobratzen omen zituen aitortu gabeko zergak. Iruzurraren
kontrako eta zintzotasunaren aldeko jeinu legez ere agertzen zaigu, beraz. Batzuetan gizakiei eskatzen die laguntza, adibidez,
emagin lanak egiteko, baino askotan mehatxuen bidez egiten ditu eskakizunak.
Adibidez, Lamia bat azken arnasa ematen ari denean, pertsona bat bertan egotea
eta otoitz bat botatzea eskatzen omen du, bestela ezin baita bakean hil. Aldiz,
beste batzuetan, bera agertzen da adeitsu pertsonei laguntza eskainiz.
amien eta gizon gazteen arteko maitemintzeak ere agertzen zaizkigu, haren
edertasunak liluratuta uzten baitu gazteren bat, zenbaitetan.
Lamien desagertzea baselizen
eraikitzeari, elizetako kanpai hotsei, eta errezoei ere egotzi zaie.
Dirudienez, kristautasunaren etorrerak badu zerikusia Lamien bukaerarekin.
Aspaldiko jeinua dugun seinale da hori.
OLENTZERO:
Hainbat eta hainbat lekutan aipatzen da Olentzaro. Gipuzkoako
eskualdean, Orexan, Irunen, Oiartzunen, Donostian, Zarautzen, Andoainen eta
Berastegin; Nafarroan, Arakilen, Lesakan, Beran eta Larraunen.
Olentzaro
hitzaren esanahiaren inguruan, ohar gaitezke, ”aro” azken partikula garai
bat izendatzeko modua dela. Esan daiteke beraz, lehen, neguko solstizioaren
inguruko gara adierazten zuela, eta gaur egun, berriz, pertsonaia bat. Badira
elezaharrak, Olentzero azken jentila dela aipatzen dutenak. Hau da, Kixmi,
Kristauen jainkoa, etorri zenean jentilak desagertu egin ziren, baina batek
iraun zuen, eta honek eman zien herritarrei Jesusen jaiotzaren berri.
Kristautasunak bereganatu zuen azken jentil hau Olentzero izan zen.
Gipuzkoako
leku askotan, eta baita Nafarroan ere, Olentzaro deitzen zaio mendian txabola
batean bizi den ikazkin xelebre bati. Gabon egunean, etxekoak oheratutakoan,
tximiniatik sartzen da Olentzaro Gabon suarekin epeltzera, eta, horregatik,
egun horretan, garbi egon behar du tximiniak. Herri batzuetan, lastoz eta
trapuz egindako panpina bat ateratzen zuten Gabon egunean, eta herriko plazan
erretzen zuten. Beste batzuetan, gazte bat ikazkin mozorrotzen zen, eta Gabon
gauen eskean ateratzen ziren gazte taldeak. Gabon suak eta enborrak, nahiz
Olentzeroren panpina erretzeak zerikusia dute suarekin, eta, San Joanetan
bezala, solztizioaren ospakizun paganoa dagoela dirudi sustraian.
Kristautasunera egokitutako ospakizuna dugu, jada. Zenbait lekutan kantatzen
den abesti batek dio Olentzarok berri ona dakarrela, Jesus jaio dela.
Elezahar
batzuk beldurra eragiten duen Olentzero bat irudikatzen dute. Elduaienen
(Gipuzkoa) diotenez, Olentzero gabon gauean menditik herrietara etortzen da,
eta etxeko tximinitik jeisten da, bizkarrean ote-txorta duela eta eskuetan
igitaia. Tximinia ordurako garbi ez badago, etxeko guztiei lepoa mozten die.
Gaur
egun, Olentzaro, Euskal Herriko umeei eta ez-umeei, Gabonetan opariak ekartzen
dizkien pertsonaia da, Noel pertsonaiaren antzekoa. Ikazkin hau, urte osoan,
basoan, ikatza egiten egon ondoren, zaku-bete opariz zamatuta ibitzen da Gabon
gauean, etxez etxe, poza banatzen. Urtean zehar zintzo portatu denarentzat
oparia izaten du, eta gaizki portatu denarentzat, ikatza.
Olentzaro
hitzaren esanahiaren inguruan badira zenbait iritzi. XVII. mendeko Lopez
Martinez de Isasti kronikariak aipatzen du, lehen aldiz, ‘onen aroa edo garaia’
esan nahi duela, eta garai batean Gabon egunari deitzen omen zitzaiola horrela.
Ondoren, beste autore batzuek ere ildo beretik jarraitu dute. Aldiz, Eusebio de
Etxalar fraideak dio Erdi Aroan abenduaren 18tik 23ra egiten ziren otoitz
batzuetan dutela jatorria, Antiphonae deiturikoetan. Otoitz haiek “O” letraz
hasten ziren guztiak, eta hortik dator “O”-ren aroa edo garaia esanahia.
Frantzian, Antiphona horiei “les O de Noël” deitzen zioten, eta, ondorioz, les
oleries (Oren garaia) esapidetik, Iparraldean, Orentzaro sortu omen zen, eta
gero hegoalderantz hedatu zen. Argi dago izenaren azken partikularen ”aro”
esanahia garai bat izendatzeko modua dela.
Leku askotan, Gabonetan erretzen den
enbor bati izen berezi bat ematen zaio. Gipuzkoan, Olentzero-enbor, Oiartzunen,
eta Gabon-subil, Antzuolan; Nafarroan, Onontzaro-mokor, Larraunen;
Bizkaian, Gabon-subil, Abadiñon eta Gabon-mukur, Bedian; Araban, Gabon,
Trespuentes-en. Izen horiek Olentzaro eta Gabon eguna pareko hartzen zirela
iradokitzen digute.
Maisuak Jaimitori galdetu
dio:
